بسیاری از محصولات و کسب و کارهایی که این محصولات را تولید می‌کنند، اگر گزینه خاموش شدن خودکار برای جلوگیری از حوادث، خرابی یا نقص عملکردی محصول وجود نداشت، دوام زیادی نداشتند. صرف نظر از مهارت مشتری‌ای که از محصول یا کارمندی که از دستگاه استفاده می‌کند، همیشه احتمال بروز مشکل وجود دارد. اینجاست که نیاز به ضد خطا یا تکنیک پوکایوکه (Poka-Yoke) ضروری می‌شود.
مدیریت ناب (Lean Management) اصول و تکنیک‌هایی را که به عنوان بخشی از متد تولید ناب به وجود آمده‌اند، اتخاذ و آنها را توسعه داده است. اکنون می‌توانیم مزایای رویکرد ناب را در مدیریت تجربه کنیم و تکنیک‌های موفق آن را از دوران پس از جنگ ژاپن به شرایط کسب و کار امروزی منتقل کنیم.
یکی از ارزشمندترین دستاوردها تکنیک پوکایوکه (Poka-Yoke) است که به یکی از قدرتمندترین تکنیک‌های استانداردسازی کار تبدیل شده است و می‌تواند در هر صنعت تولید یا خدماتی اعمال شود.
ایدهٔ اصلی این روش جلوگیری از بروز خطا و نقص از همان ابتدا است. روشی که در گسترهٔ جهانی قابل اجرا است و در طول زمان ثابت شده است که به شکلی حقیقی موجب افزایش کارایی است.
ماژول‌های نرم افزار نگهداری و تعمیرات پگاه آفتاب
فهرست مطالب
معنی و تاریخچهٔ پوکایوکه (Poka-Yoke)
اصطلاح Poka-Yoke (با تلفظ پوکایوکه) در دهه ۱۹۶۰ میلادی در ژاپن توسط شیگئو شینگو (Shigeo Shingo)، مهندس صنعتی شاغل در کمپانی تویوتا، ابداع شد. شینگو هچنین مفهوم «کنترل کیفیت صفر» (Zero Quality Control) را ایجاد کرد و رسمیت بخشید، مفهومی که ترکیبی از تکنیک‌های پوکایوکه برای اصلاح نقص‌های احتمالی و بازرسی منابع برای جلوگیری از نقص بود.
شیگئو شینگو
در واقع، اصطلاح اولیه باکایوکه (baka-yoke)بود که «مقاوم در برابر حماقت» معنا می‌داد، اما بعداً به دلیل بار منفی و توهین آمیز بودن این اصطلاح به تعبیر پوکایوکه تغییر یافت. پوکایوکه به معنای «مقاوم در برابر اشتباه» یا به عبارت دقیق‌تر، «جلوگیری از (yokeru) خطاهای سهوی (poka)» است.
پوکایوکه اطمینان می‌دهد که قبل از اجرای یک مرحله از فرایند شرایط مناسب اجرا وجود داشته باشد و بدین ترتیب از بروز نقص از همان ابتدا جلوگیری می‌کند. در جایی که این امر امکان پذیر نباشد، تکنیک پوکایوکه می‌گوید که باید بازرسی انجام شود و در سریع‌ترین زمان ممکن نواقص در فرایند برطرف شود.
تکنیک پوکایوکه Poka-Yoke هر سازوکاری در فرایند تولید ناب که به جلوگیری از اشتباهات کمک می‌کند را دربرمی‌گیرد. و هدف آن از بین بردن نقص‌های محصول با جلوگیری، اصلاح یا جلب توجه به خطاها و اشتباهات انسانی هنگام وقوع است.
نمونه‌های کاربردی پوکایوکه (Poka-Yoke)
به طور کلی، پوکایوکه به عنوان یک محدودیت شکل‌دهنده رفتار در یک مرحله از فرایند برای جلوگیری از عملکرد نادرست عمل می‌کند.
یکی از رایج ترین موارد کاربرد این مفهوم زمانی است که راننده خودروهای دارای گیربکس دستی، قبل از استارت زدن موتور باید پدال کلاچ را فشار دهد (مرحله فرایند – پوکایوکه). این عاملِ مانع از حرکت ناخواستهٔ خودرو جلوگیری می‌کند.
مثال دیگر خودرویی با گیربکس اتوماتیک است که دارای سوئیچی است که نیاز دارد خودرو قبل از استارت در حالت «پارک» یا «خلاص» باشد.
این موارد به عنوان محدودیت‌های شکل‌دهنده رفتار عمل می‌کنند؛ زیرا اقداماتی وجود دارند که قبل از اجازه استارت زدن خودرو باید انجام شود. به این ترتیب، با تکرار و عادت، به مرور زمان رفتار راننده با الزامات تنظیم می‌شود.
پوکایوکه در طراحی پریز برق
نمونه‌های دیگری از مفهوم پوکایوکه را می‌توان در پریزهای برق محافظ کودک یا ماشین‌های لباسشویی مشاهده کرد که در صورت بسته نشدن درست درب برای جلوگیری از ایجاد نقص و مشکل روشن نمی‌شود. این نوع از اتوماسیون‌ها از همان ابتدا اجازه اشتباه یا عملکرد نادرست را نمی‌دهند.
چه زمانی و چگونه از تکنیک پوکایوکه Poka-Yoke استفاده کنیم؟
از تکنیک پوکایوکه Poka-Yoke هر زمان که امکان اشتباه وجود داشته باشد یا کار اشتباهی انجام شود، می‌توان استفاده کرد؛ که این به این معنی است که از آن می‌توان در همه‌جا بهره برد. این تکنیک را می‌توان با موفقیت در هر نوع فرایندی در صنعت تولید یا خدمات اعمال کرد و از انواع خطاها از جمله خطاهای زیر جلوگیری کرد:
- خطای پردازش: عملیات فرایند طبق رویه‌های استاندارد عملیاتی (SOPs) از دست رفته یا انجام نشده است.
- خطای تنظیم: استفاده از ابزار اشتباه یا تنظیمات ماشین به طور نادرست.
- قطعه گمشده: همه قطعات در مونتاژ، جوشکاری یا سایر فرایندها گنجانده نشده‌اند.
- قطعه/آیتم نامناسب: از قطعه اشتباه در فرایند استفاده شده است.
- خطای عملیات: انجام نادرست یک عملیات؛ داشتن نسخه اشتباهی از مشخصات.
- خطای اندازه‌گیری: خطا در تنظیم دستگاه، اندازه‌گیری تست یا ابعاد قطعه‌ای که از طرف تامین‌کننده تدارک دیده شده است.
بیشتر بخوانید: نظام آراستگی ۵S – راهنمای کامل
اجرای تکنیک پوکایوکه Poka-Yoke به دلیل ماهیت جهانی و منطقی آن آسان است. می‌توانید برای اعمال آن این فرایند گام به گام را دنبال کنید:
- شناسایی عملیات یا فرایند
- اجرای تکنیک ۵ چرا (۵Whys) و شناسایی روش‌هایی که یک فرایند می‌تواند با شکست مواجه شود
- انتخاب رویکرد پوکایوکهٔ مناسب، مانند استفاده از نوع مسدود کننده (جلوگیری از ایجاد خطا) یا نوع هشداردهنده (برجسته کردن اینکه خطایی رخ داده است.
- به جای اینکه از تکنیک پوکایوکه فقط به عنوان کلیدهای محدود‌کننده یا خاموش کننده‌های خودکار استفاده کنید، از آن به عنوان یک رویکرد جامع بهره ببرید
- مشخص کنید که کدام روش مناسب‌ترین روش برای پیشگیری و یافتن خطا است: یک تماس (استفاده از شکل، اندازه، یا سایر ویژگی‌های فیزیکی محصول یا آیتم برای تشخیص)، تعداد ثابت (خطا در صورت عدم انجام تعداد معینی از اقدامات ایجاد می‌شود) یا یک روش توالی (استفاده از یک چک‌لیست برای اطمینان از تکمیل تمام مراحل فرآیند)
- روش را آزمایش کنید و ببینید که آیا کار می‌کند
- آموزش اپراتور، بررسی عملکرد و سنجش موفقیت
چرا تکنیک پوکایوکه Poka-Yoke؟
تولید محصولات معیوب می‌تواند بسیار پرهزینه باشد. برخی از مشتریان در صورت یافتن تنها یک قطعه معیوب، کل دسته قطعات را مرجوع خواهند کرد. همچنین برخی از محصولات برای کاربردهای ایمنی حیاتی در خودرو، هوافضا و اکتشاف نفت و غیره ساخته می‌شوند. وجود نقص در این حوزه‌ها می‌تواند پیامد‌هایی بسیار جدی به دنبال داشته باشد و به شکلی بالقوه باعث تلفات جانی شود. در جدول زیر رابطه بین نقص و خطاهای انسانی را بررسی می‌کنیم.
رابطه بین نقص و خطاهای انسانی
باید قبل از اینکه خطاهای انسانی به مشکلات بزرگتری تبدیل شوند، از ریشه آنها جلوگیری کرد و برای این کار روش پوکایوکه بر کاهش یا حذف خطاهای انسانی که باعث ایجاد نقص می‌شوند، تمرکز دارد.
اصول ضد خطای تکنیک پوکایوکه
تکنیک پوکایوکه بر ۶ اصل بنا شده است که به ترتیب اولویت برای رسیدگی اساسی به اشتباهات ذکر شده است:
- حذف (دیگر این کار را انجام ندهید): با طراحی مجدد محصول یا فرایند به گونه‌ای که دیگر نیازی به کار یا قطعه نباشد، احتمال خطا را از بین ببرید.
- پیشگیری (مطمئن شوید که هرگز نمی‌توان آن را اشتباه انجام داد): محصول یا فرایند را به گونه‌ای طراحی و مهندسی کنید که به هیچ وجه امکان اشتباه وجود نداشته باشد.
- جایگزینی (از چیزی بهتر استفاده کنید): برای بهبود ثبات، یک فرایند قابل اعتمادتر را جایگزین کنید.
- تسهیل (انجام وظایف را آسان‌تر کنید): از تکنیک‌هایی استفاده کنید و مراحل را با هم ترکیب کنید تا انجام کار آسان‌تر شود.
- تشخیص (آگاه شوید که چه چیزی اشتباه است و آن را متوقف کنید): قبل از پردازش بیشتر، خطا را شناسایی کنید تا کاربر بتواند به سرعت مشکل را برطرف کند.
- کاهش (اجازه ندهید اوضاع خیلی بد شود): به دنبال کم کردن اثرات خطاها باشید.
۶ اصل ضدخطای پوکایوکه
حذف، پیشگیری، جایگزینی و تسهیل برای جلوگیری از بروز اشتباهات هستند و تشخیص و کاهش برای به حداقل رساندن اثرات اشتباهات پس از وقوع آنها می‌باشد.
مزایای تکنیک پوکایوکه
تکنیک پوکایوکه مزایای زیادی را برای اپراتورهای ماشین‌آلات و تجهیزات، کاربران محصول، شرکت‌ها و ایمنی افراد در سراسر جهان به ارمغان می‌آورد.
۱. کاهش زمان آموزش کارکنان
تضمین می‌کند که زمان کمتری برای آموزش کارکنان برای دنبال کردن فرایندی با اقدامات اصلاحی خودکار صرف شود.
۲. پیشگیری از خطرات
بدون پوکایوکه ممکن است روزانه با حوادث و جراحات بیشتری در محل کار روبرو شویم. تعداد زیادی از ماشین آلات به دلیل استفاده نادرست مکرر یا اشتباهات کاربر در استفاده از دستگاه، غیرعملیاتی می‌شوند.
۳. کنترل کیفیت
این روش می‌تواند یک سازوکار ضروری برای کنترل کیفیت باشد و اطمینان ایجاد کند که فرایندها طبق یک مکانیزم از پیش تعیین‌شده اجرا می‌شوند و محصولات در حین تولید از نظر کیفیت کاهش نمی‌یابند یا تحت تاثیر نقص‌ها قرار نمی‌گیرند.
۴. تشخیص اشتباهات
می‌تواند به شناسایی اشتباهات در هنگام وقوع آنها، چه در حین تولید یا کار با ماشین آلات کمک کند.
۵. کاهش زمان بازرسی
تضمین می‌کند که زمان مورد نیاز برای بازرسی محصولات، فرایندها یا بررسی عملکرد دستگاه کاهش می‌یابد.
۶. بهبود نگرش اپراتور‌ها
هشدارها و پیام ها می‌توانند از سهل‌انگاری جلوگیری کرده و اپراتور‌ها را مسئولیت‌پذیرتر کنند. به عنوان مثال، وجود یک هشدار الزامی بودن بستن کمربند ایمنی ممکن است عادت افرادی که به این کار بی‌توجه هستند را تغییر دهد.
۷. نیاز کمتر به مهارت
با اجرای روش های ضد خطا، حتی کاربرانی با مجموعه مهارت‌های ضعیف نیز می‌توانند با دستگاه‌ها کار کنند. بسیاری از کاربران رایانه‌ها و تلفن‌های هوشمند بدون وجود نکات پوکایوکه که آنها را از خطاها و مشکلاتی که بر دستگاهشان تأثیر می‌گذارد آگاه می‌کند، با مشکل مواجه خواهند شد.
مزایای پوکایوکه
پیشگیری در مقابل تشخیص در تکنیک پوکایوکه
در حالت ایده‌آل در تکنیک پوکایوکه اطمینان حاصل می‌کنید که فرایند به گونه‌ای طراحی شده است که از بروز اشتباهات قبل از وقوع آنها جلوگیری شود و از همان ابتدا از ایجاد نقص جلوگیری کند. در جایی که این امر امکان‌پذیر نباشد، پوکایوکه یک عملیات بازرسی را راه می‌اندازد تا در سریع‌ترین زمان ممکن نواقص در فرایند برطرف شود.
یک سیستم پوکایوکهٔ مبتنی بر پیشگیری قبل از وقوع نقص عمل می‌کند. مکانیزم‌های این تکنیک ناهنجاری قریب الوقوع را حس کرده و سپس وقوع آن را اعلام می‌کنند.
اما یک سیستم پوکایوکهٔ مبتنی بر تشخیص زمانی که اشتباهی رخ داده است به کاربر هشدار می‌دهد. این سیستم اجازه نمی‌دهد فرایند ادامه یابد تا کاربر بتواند به سرعت مشکل را برطرف کند.
در بسیاری از موارد، جلوگیری از نقص، به خصوص زمانی که هزینه سرمایه‌گذاری سازوکار پوکایوکه به طور قابل توجهی از هزینه پیشگیری بیشتر باشد، امکان‌پذیر یا از نظر اقتصادی مقرون به صرفه نیست. برای این شرایط، نقص‌ها در مراحل اولیه فرایند شناسایی می‌شوند و از ورود آنها به فرایندهای بعدی جلوگیری می‌شود.
دو رویکرد تکنیک پوکایوکه
رویکرد کنترلی:
این رویکرد مشکلی را حس می‌کند و خط تولید یا فرایند را متوقف می‌کند تا اقدام اصلاحی بلافاصله انجام شود، بنابراین از ایجاد نقص‌های متوالی و سریالی جلوگیری می‌کند.
رویکرد هشداردهنده:
این رویکرد از طریق یک سری هشدارهای صوتی، نوری یا سایر وسایل هشداردهنده، وقوع یک انحراف یا روند انحرافی را نشان می‌دهد. با این حال، برخلاف روش کنترلی، روش هشداردهنده در هر بار رخ دادن، فرایند را متوقف نمی‌کند.
دستگاه‌های مبتنی بر پوکایوکه از سه روش موثر برای اطمینان از تشخیص و جلوگیری از اشتباهات تشکیل شده است:
۱. روش تماسی:
این روش از طریق مکانیزم‌هایی که به طور مستقیم با قطعه در تماس هستند، هر گونه انحرافی در شکل، ابعاد، فرم، موقعیت یا سایر ویژگی‌های فیزیکی را تشخیص می‌دهد. روش تماسی را می‌توان در شرایط تکرار سریع، تولید کم و مشکلات محیطی مانند نور ضعیف، دمای بحرانی، گرد و غبار، سر و صدا و غیره استفاده کرد.
۲. روش مقدار ثابت:
این روش در عملیات‌هایی که فعالیت‌های مشابه چندین بار تکرار می‌شود، استفاده می‌شود. این روش از شمارنده‌های اتوماتیک یا وسایل اپتیکی استفاده می‌کند و تعداد حرکات، سرعت و طول حرکت و همچنین سایر پارامترهای عملیاتی حیاتی را کنترل می‌کند.
۳. روش مرحله حرکت:
این روش برای فرایندهایی مفید است که نیاز به فعالیت‌های مختلفی دارند که به ترتیب توسط یک اپراتور انجام می‌شود. این روش تضمین می‌کند که اپراتور به اشتباه مرحله‌ای را که بخشی از فرایند عادی نیست، انجام ندهد.
روش‌های ابزار پوکایوکه
یک دستگاه مبتنی بر پوکایوکهٔ خوب باید ارزان و از لحاظ کاربری ساده باشد. آنها باید از نظر اقتصادی نیز مقرون به صرفه باشند. آنها باید بخشی جدایی ناپذیر از فرایند باشند و طبق گفته شینگو، بازرسی ۱۰۰ درصد را اجرا کنند. این دستگاه‌ها باید در نزدیکی محل وقوع اشتباهات قرار گیرند و بازخورد فوری را به کارکنان ارائه دهند تا بتوان اشتباهات را اصلاح کرد.
نمونه‌هایی از ابزارهای پوکایوکه
اجرای تکنیک پوکایوکه
اولین قدم، گردهم آوردن افراد مناسب برای بحث و بررسی محصول و فرایند ساخت و مونتاژ است. سپس، منابع ایجاد نقص را شناسایی و کشف کنید. از منظر طراحی، ویژگی‌های قطعات و نحوه مونتاژ آنها را بررسی کنید. یک تغییر ساده در طراحی محصول ممکن است تأثیر زیادی در کاهش نقص‌ها داشته باشد. در این جلسات از یک متخصص پوکایوکه استفاده کنید، تجربه آنها منجر به ایده‌هایی عالی برای بهبود خواهد شد. اثربخشی این تکنیک باید به طور مداوم مورد بازبینی قرار گیرد. به نگهداری و بهبود فرایندها و سنجش موفقیت ادامه دهید.
چرخهٔ اجرای پوکایوکه
پوکایوکه سریع‌ترین راه برای رسیدن به نقص صفر است و به عنوان یک عامل کلیدی برای ساخت و تولیدی کارآمد عمل می‌کنداین تکنیک علم و هنر توامان است . جستجو برای راهکارهای خلاقانه برای جلوگیری یا تشخیص خطاها با سرمایه‌گذاری نزدیک به صفر، همان چیزی است که نوآوری را به همراه دارد.
