الگوی تحلیل ایمنی شغلی (JSA)، راهنمایی برای کارشناسان منابع انسانی است که وظیفه دارند به کارکنان در جلوگیری از قرار گرفتن در موقعیت‌های پرخطر در محیط کار کمک کنند. کارشناسان منابع انسانی با استفاده از تحلیل ایمنی شغلی (JSA) می‌توانند خطرات را شناسایی کرده، اقدامات کنترلی مناسب را تعیین کرده و ریسک‌ها را کاهش داده یا به طور کامل حذف کنند.
این فرایند تضمین می‌کند که سازمان و کارکنان آن، روش‌های کاری ایمن و ثابتی را دنبال کنند؛ در نتیجه با آگاهی کارکنان از ایمن‌ترین شیوه انجام کار، میزان آسیب‌ها کاهش می‌یابد.
تحلیل ایمنی شغلی – ارزیابی ریسک به روش JSA چیست؟
تحلیل ایمنی شغلی (Job Safety Analysis) یا ارزیابی ریسک به روش JSA یک فرایند نظام‌مند برای ارزیابی خطرات احتمالی مرتبط با یک شغل یا وظیفه خاص است. هدف JSA شناسایی ریسک‌ها و تعیین بهترین روش برای انجام کار به‌گونه‌ای است که احتمال آسیب دیدن کارکنان به حداقل برسد یا کاملاً از بین برود. این فرایند شامل تجزیهٔ یک وظیفه به مراحل کوچک‌تر، تحلیل هر مرحله برای خطرات احتمالی، و سپس تعیین اقدامات کنترلی برای کاهش یا حذف این خطرات است.
با وجود پیشرفت‌های قابل توجه در بهبود شرایط کاری و محافظت از کارکنان در برابر آسیب‌ها، بیماری‌ها و مرگ‌ومیر طی نیم‌قرن گذشته، آمار جراحات و مرگ‌های ناشی از کار همچنان بالا است. به عنوان نمونه، در ایران، تعداد حادثه‌دیدگان شغلی تحت پوشش سازمان تأمین اجتماعی کشور براساس آمار رسمی منتشرشده توسط وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی در سال ۱۴۰۱ به تعداد ۳۸ هزار و ۷۳۴ مورد بوده است.
بیشتر بخوانید: HSE (ایمنی، بهداشت و محیط زیست)چیست؟
برای جلوگیری از وقوع این آسیب‌ها، کارشناسان منابع انسانی می‌توانند از JSA به عنوان ابزاری برای ارتقای ایمنی و منبعی آموزشی برای کارکنان استفاده کنند. با مشارکت دادن کارکنان در فرایند JSA، آن‌ها نسبت به خطرات شغلی و اهمیت رعایت رویه‌های ایمن کاری آگاه می‌شوند. همچنین، کارفرمایان می‌توانند از اطلاعات حاصل از JSA برای نگارش رویه ایمن انجام کار استفاده کنند؛ رویه‌ای که هم در آموزش کارکنان کاربرد دارد و هم می‌توان از آن به عنوان چک‌لیستی برای نظارت بر اجرای صحیح وظایف بهره برد.
JSA (تحلیل ایمنی شغلی) در مقایسه با JHA (تحلیل مخاطرات شغلی)
معمولاً اصطلاحات تحلیل ایمنی شغلی (Job Safety Analysis – JSA) و تحلیل مخاطرات شغلی (Job Hazard Analysis – JHA) اغلب به‌جای یکدیگر استفاده می‌شوند، اما تفاوت‌های ظریف اما مهمی میان این دو وجود دارد که در جدول زیر به این تفاوت‌ها اشاره شده است:
| جنبه | تحلیل ایمنی شغلی (JSA) | تحلیل مخاطرات شغلی (JHA) |
| تمرکز | بر رابطه بین کارگر، وظیفه، ابزارها و محیط کار تأکید دارد. | بر شناسایی و کنترل خطرات ذاتی در فرایند کاری تمرکز می‌کند. |
| منشأ کاربرد | به‌طور سنتی در صنایع تولیدی و ساخت‌وساز استفاده شده است. | در صنایع مختلف از جمله در دستورالعمل‌های ایمنی و بهداشت حرفه‌ای به‌کار گرفته می‌شود. |
| واژگان | واژه «ایمنی» نگاه گسترده‌تری به محیط و شیوه‌های کاری دارد. | واژه «مخاطره» مستقیماً به ریسک‌ها و خطرات احتمالی اشاره دارد. |
| روش‌شناسی | با رویکرد گام‌به‌گام به شناسایی شرایط و رفتارهای ناایمن می‌پردازد. | اغلب شامل ارزیابی ریسک برای اولویت‌بندی خطرات بر اساس شدت و احتمال وقوع است. |
| مستندسازی | منجر به تدوین دستورالعمل ایمن انجام کار شده و معمولاً با آموزش کارکنان همراه می‌شود. | ممکن است به تدوین برنامه رسمی کنترل خطرات با راهکارهای مشخص برای کاهش ریسک منتهی شود. |
| شیوه اجرا | معمولاً به عنوان روشی پیشگیرانه برای جلوگیری از حوادث در نظر گرفته می‌شود. | می‌تواند هم رویکرد پیشگیرانه داشته باشد و هم به خطرات موجود واکنش نشان دهد. |
| الزامات قانونی | برخی مناطق برای مشاغل خاص انجام JSA را الزام می‌دانند. | در بسیاری از نظام‌های مدیریت ایمنی جامع، انجام JHA بخشی الزامی است. |
| مشارکت کارکنان | مشارکت کارکنان را برای شناسایی شرایط و رفتارهای ناایمن تشویق می‌کند. | تمرکز بیشتری بر تحلیل شغل دارد تا مشارکت در فرهنگ کلی ایمنی. |
| نتیجه نهایی | هدف ایجاد یک جریان کاری ایمن و کاهش حوادث و آسیب‌های شغلی است. | هدف کاهش سیستماتیک خطرات محیط کار و آثار احتمالی آن‌هاست. |
چرا انجام تحلیل ایمنی شغلی (JSA) برای سازمان‌ها ضروری است؟
سازمان‌ها باید به دلایل مهم و حیاتی، به‌ویژه برای ایجاد محیط کاری ایمن‌تر، اقدام به انجام تحلیل ایمنی شغلی (JSA) کنند. در ادامه، دلایل کلیدی این ضرورت تشریح شده است:
- رعایت الزامات قانونی: در ایالات متحده، اداره ایمنی و بهداشت شغلی (OSHA) استانداردهایی را تعیین کرده است که اغلب مستلزم شناسایی و کاهش خطرات محیط کار هستند. اجرای JSA به سازمان‌ها کمک می‌کند تا با این مقررات از جمله الزامات خاص صنایع مختلف و بندهای عمومی وظایف قانونی همسو شوند.
- پیشگیری از آسیب‌ها و بیماری‌های شغلی: هدف اصلی از انجام JSA، پیشگیری از آسیب‌ها و بیماری‌های ناشی از کار است. با شناسایی خطرات بالقوه و اجرای اقدامات کنترلی، سازمان‌ها از سلامت جسمی کارکنان خود محافظت کرده و به بهزیستی کلی آن‌ها کمک می‌کنند.
- مدیریت ریسک: تحلیل‌های ایمنی شغلی بخشی اساسی از استراتژی مدیریت ریسک سازمان هستند. این تحلیل‌ها با شناسایی خطرات پیش از وقوع حوادث، امکان اجرای اقدامات پیشگیرانه را فراهم می‌کنند که از بروز خسارت‌های مالی، پیگردهای قانونی و آسیب به اعتبار سازمان جلوگیری می‌کند.
- افزایش بهره‌وری: انجام منظم JSA می‌تواند به بهبود روش‌های انجام کار منجر شود. با تحلیل و به‌روزرسانی رویه‌های ایمنی، سازمان‌ها می‌توانند فعالیت‌ها را کارآمدتر کرده و احتمال وقوع حوادث را کاهش دهند.
- شناسایی خلأهای آموزشی: فرایند JSA می‌تواند نیازهای آموزشی و توسعه مهارتی کارکنان را آشکار کند. با درک دقیق خطرات شغلی، سازمان‌ها می‌توانند آموزش‌های مؤثرتری در زمینه شیوه‌های ایمن کاری و واکنش مناسب در برابر خطرات احتمالی ارائه دهند.
- ارزیابی حوادث: در صورت وقوع حادثه، اطلاعات ثبت‌شده در JSA به‌عنوان مبنایی برای تحلیل علت وقوع و پیشگیری از تکرار آن به‌کار می‌رود. این اطلاعات برای تحقیقات و ارزیابی مؤثر حوادث بسیار ارزشمند هستند.
- صرفه‌جویی در هزینه‌ها: جلوگیری از حوادث کاری و هزینه‌های وابسته به آن‌ها (مانند هزینه درمان، غرامت، توقف کار و جریمه‌های احتمالی) می‌تواند منجر به صرفه‌جویی قابل‌توجهی برای سازمان شود.
بیشتر بخوانید: روش های ارزیابی ریسک
نقش واحد منابع انسانی در تحلیل ایمنی شغلی (JSA)
به‌عنوان منابع انسانی، نقش حیاتی در طراحی و اجرای فرایند تحلیل ایمنی شغلی (JSA) بر عهده دارید، به‌ویژه از آن جهت که ایمنی با رعایت مقررات، مشارکت کارکنان و فرهنگ سازمانی درهم‌تنیده است. برخی از مهم‌ترین مسئولیت‌های واحد منابع انسانی در JSA عبارت‌اند از:
- پایبندی به مقررات: اطمینان از انطباق سازمان با تمامی قوانین و مقررات مرتبط با ایمنی محیط کار. این وظیفه شامل به‌روزرسانی اطلاعات نسبت به تغییرات قانونی و اعمال اصلاحات لازم در پروتکل‌های ایمنی و JSA می‌شود.
- آموزش: برنامه‌ریزی و برگزاری دوره‌های آموزشی ایمنی برای کارکنان؛ این آموزش‌ها ممکن است شامل نحوه انجام JSA و آشنایی با اقدامات کنترلی مشخص‌شده در تحلیل‌ها باشد.
- مشارکت دادن کارکنان: تسهیل مشارکت کارکنان در فرایند JSA و فراهم کردن بستری که در آن بتوانند دانش و تجربه خود را در اختیار تیم بگذارند. این مشارکت برای شناسایی دقیق خطرات و ارائه راهکارهای عملی و اجرایی بسیار ضروری است.
- مستندسازی: نگهداری سوابق کامل از کلیه تحلیل‌های ایمنی شغلی انجام‌شده، شامل تحلیل‌ها، اقدامات اصلاحی، و هرگونه تغییر اعمال‌شده در رویه‌ها. این مستندات برای انجام ممیزی‌های ایمنی، بازرسی‌های قانونی و همچنین بهبود مستمر در عملکرد ایمنی محیط کار ضروری هستند.
پیامدهای انجام ندادن تحلیل ایمنی شغلی (JSA)
عدم انجام تحلیل ایمنی شغلی (JSA) می‌تواند سازمان را در معرض انواع ریسک‌ها و پیامدهای جدی قرار دهد. در ادامه به مهم‌ترین خطرات ناشی از چشم‌پوشی از این فرایند اشاره می‌شود:
- حوادث و آسیب‌های شغلی: بدون انجام JSA، سازمان قادر به شناسایی و رفع خطرات بالقوه نخواهد بود، که این موضوع منجر به افزایش تعداد حوادث و صدمات در محیط کار می‌شود.
- عواقب قانونی: سازمان‌هایی که از رعایت مقررات ایمنی نهادهایی مانند OSHA سر باز می‌زنند، ممکن است با پیامدهای قانونی از جمله جریمه‌ها و مجازات‌های سنگین روبه‌رو شوند.
- افزایش هزینه‌ها: سازمان‌هایی که JSA انجام نمی‌دهند، ممکن است با هزینه‌های بالای ناشی از آسیب‌های شغلی، کاهش بهره‌وری، افزایش حق بیمه و دعاوی قضایی مواجه شوند.
- لطمه به اعتبار سازمان: وقوع حوادث در محیط کار می‌تواند به اعتبار سازمان آسیب وارد کند، اعتماد مشتریان را کاهش دهد و توانایی جذب و حفظ نیروهای متخصص را تحت‌تأثیر قرار دهد.
- افزایش نرخ ترک کار: کارکنان ممکن است احساس بی‌ارزشی یا ناایمنی کنند که این موضوع به کاهش روحیه، کاهش تعهد و افزایش ترک شغل منجر خواهد شد.
- کاهش بهره‌وری: وقوع حوادث می‌تواند باعث اختلال در فعالیت‌های روزمره، توقف تولید یا خدمات، و نیاز به استخدام یا جابجایی کارکنان شود.
- افت کیفیت عملکرد: بی‌توجهی به ایمنی می‌تواند موجب کاهش عملکرد شغلی و افت کیفیت نتایج کار شود.
- کاهش کارایی: نبود JSA به معنای از دست دادن فرصت‌هایی برای بهینه‌سازی و ساده‌سازی فرایندهای کاری است که می‌تواند در نهایت کارایی را کاهش دهد.
۱۲ گام ساده برای انجام تحلیل ایمنی شغلی (JSA)
تحلیل ایمنی شغلی (JSA) یک فرایند دقیق و گام‌به‌گام است که سه عنصر اصلی دارد: وظیفه مورد نظر، خطرات بالقوه یا آنچه ممکن است اشتباه پیش برود، و اقدامات کنترلی لازم برای کاهش یا حذف آن خطرات.
برای دستیابی به این اهداف، باید مراحل مشخصی طی شود. در ادامه، ۱۲ گام ساده برای شروع این فرایند آورده شده است:
۱. انتخاب شغل یا وظیفه
وظیفه یا شغلی را که قرار است مورد تحلیل قرار گیرد، مشخص کنید. اولویت با فعالیت‌هایی است که احتمال آسیب در آن‌ها بالاست، سابقه حادثه دارند، به‌ندرت انجام می‌شوند، پیچیده‌اند یا اخیراً تغییر کرده‌اند.
۲. تشکیل تیم JSA
تیمی متشکل از افراد درگیر در اجرای آن وظیفه شامل کارگران، سرپرستان و متخصصان ایمنی تشکیل دهید. این تیم باید درک مستقیم و عملی از کار و خطرات احتمالی آن داشته باشد.
۳. تجزیهٔ کار به مراحل جزئی
کار مورد نظر را به مراحل کوچک‌تر تقسیم کرده و دقیقاً شرح دهید که در هر مرحله چه کاری انجام می‌شود. سطح جزئیات باید کافی باشد تا تمام نکات مهم پوشش داده شود، اما بیش‌ازحد پیچیده نباشد.
۴. شناسایی خطرات بالقوه
در هر مرحله، خطراتی را که ممکن است به کارکنان آسیب وارد کنند، شناسایی کنید. همه انواع ریسک‌ها از جمله فیزیکی، شیمیایی، زیستی و ارگونومیکی را مدنظر قرار دهید.
۵. ارزیابی شدت و احتمال وقوع خطرات
شدت و احتمال وقوع هر خطر را ارزیابی کنید. این ارزیابی به شما کمک می‌کند تا خطراتی را که بیشترین اولویت برای کنترل دارند، شناسایی و مدیریت کنید.
۶. تعیین اقدامات پیشگیرانه برای رفع خطرات
استراتژی‌هایی برای حذف خطر یا کاهش آن تا سطح قابل‌قبول طراحی کنید. این اقدامات می‌توانند شامل کنترل‌های مهندسی، تغییرات مدیریتی و سازمانی یا استفاده از تجهیزات حفاظت فردی باشند.
۷. تعیین مسئولیت‌ها
برای اجرای اقدامات پیشگیرانه، مسئولیت‌ها را به‌صورت واضح مشخص کنید. تعیین دقیق اینکه چه کسی یا چه بخشی مسئول هر اقدام است، باعث ایجاد حس پاسخگویی و پیگیری خواهد شد.
۸. طراحی برنامه‌های آموزشی
بر اساس یافته‌های JSA، برنامه‌های آموزشی جدید طراحی یا برنامه‌های موجود را به‌روزرسانی کنید تا کارکنان با خطرات احتمالی آشنا شوند و شیوه‌های کار ایمن را بدانند.
۹. مستندسازی کامل
تمام مراحل فرایند JSA از جمله مراحل کاری، خطرات، ارزیابی‌ها و اقدامات پیشگیرانه را مستند کنید. این مستندات باید واضح، قابل‌دسترس و قابل‌نگهداری برای مراجعات آتی باشند.
۱۰. بازبینی و به‌روزرسانی
به‌صورت دوره‌ای تحلیل JSA را بازبینی کنید تا مطمئن شوید همچنان مرتبط و مؤثر است. در صورت تغییر در فرایند کاری، تجهیزات یا نیروی انسانی، حتماً تحلیل را به‌روزرسانی نمایید.
۱۱. اطلاع‌رسانی
نتایج JSA را با همه کارکنانی که آن وظیفه را انجام می‌دهند، به‌اشتراک بگذارید. اطلاع‌رسانی مؤثر به درک بهتر خطرات و اقدامات کنترلی کمک می‌کند.
۱۲. پایش اثربخشی
پس از اجرای اقدامات پیشگیرانه، اثربخشی آن‌ها را به‌طور مستمر پایش کنید. در صورت وقوع حادثه، شبه‌حادثه، یا مشاهده نیاز به بهبود در پایش‌های روزمره، JSA را بازبینی کنید.
این ۱۲ مرحله چارچوبی کاربردی و نظام‌مند برای اجرای تحلیل ایمنی شغلی فراهم می‌کند و به سازمان‌ها کمک می‌کند تا محیط کاری ایمن، کارآمد و مطابق با استانداردهای قانونی داشته باشند.
بیشتر بخوانید:نرم افزار نگهداری و تعمیرات پگاه آفتاب
نمونه‌ای از تحلیل ایمنی شغلی (JSA)
فایل PDF زیر الگو و نمونه‌ای JSA (تحلیل ایمنی شغلی) و نمونه فرم JSA است که به صورت قابل ویرایش به‌گونه‌ای ساختاربندی شده که شما را مرحله‌به‌مرحله در شناسایی خطرات احتمالی، ارزیابی ریسک‌ها و اجرای اقدامات مؤثر ایمنی راهنمایی می‌کند.
