یکی از مبانی انقلاب صنعتی ۴ افزایش اتوماسیون یا خودکارسازی کارها است. امری که به شرکتها و سازمانها اجازه میدهد تا به ارزش بلندمدت فرایندهای خود دست یابند، نیاز به مشارکت نیروی انسانی و میزان اتلافها را کاهش دهند، انعطافپذیری را افزایش داده و فرایند تصمیمگیری را بهینه کنند.
اتوماسیون صنعتی چیست؟
برای درک بهتر اتوماسیون صنعتی و کاربردهای خاص آن، ابتدا باید مفهوم اتوماسیون را تعریف کنیم.
اتوماسیون: تعریف و معنا
واژهٔ «اتوماسیون» طیف گستردهای از فناوریها، روشها و ابزارها را توصیف میکند که برای کاهش مداخلهٔ انسانی در فرایندها به کار میروند و آنها را کارآمدتر، سریعتر، پربازدهتر و عاری از خطا میسازند.
اتوماسیون صنعتی به معنای استفاده از سیستمهای خودکار مانند رباتیک، سامانههای کنترل رایانهای و فناوری اطلاعات برای راهاندازی ماشینآلات و فرایندهای صنعتی است. در این رویکرد، مداخلهٔ انسانی در وظایفی مانند جابهجایی مواد، کنترل کیفیت و تولید جای خود را به فناوری میدهد.
اتوماسیون در عمل تقریباً در همهٔ حوزههای زندگی ما وجود دارد و دامنهٔ وسیعی از کاربردها را پوشش میدهد؛ از ابزارهای مصرفی و لوازم خانگی گرفته تا سامانههای پیشرفته و پیچیدهای که وسایل حملونقل مدرن مانند هواپیماها و کشتیها، کارخانهها و حتی راهکارهای بانکی را پشتیبانی میکنند.
اتوماسیون با استفاده از مجموعهای از روشها و فناوریهای علمی بهوجود میآید؛ روشهایی مانند مکانیکی، هیدرولیکی، الکتریکی و الکترونیکی، پنوماتیکی و رایانهای که اغلب بهصورت ترکیبی بهکار گرفته میشوند.
اتوماسیون صنعتی
اتوماسیون صنعتی بهطور ویژه با خودکارسازی فرایندها و ماشینآلات صنعتی سروکار دارد. برای دستیابی به این هدف، ترکیبی از فناوریهای اطلاعاتی، تجهیزات تخصصی (مانند کنترلکنندههای منطقی و ماژولهای گوناگون) و رباتها بهکار گرفته میشود تا فرایندهای تولید، کنترل کیفیت و جابهجایی مواد بهبود یابند.
امروزه میتوان گفت که اتوماسیون در سراسر صنایع و زنجیرههای تأمین حضور دارد. تصور یک کارخانه یا خط تولید که هیچگونه فناوری و ابزار اتوماسیون صنعتی در آن بهکار نرفته باشد، تقریباً غیرممکن است.
دامنهٔ کاربرد راهکارهای اتوماسیون صنعتی به سرعت در حال گسترش است، همگام با تکامل قابلیتهای فناوریهای نوین. امروزه ابزارهای نرمافزاری، ماشینها و رباتها برای انجام طیف فزایندهای از وظایف مورد استفاده قرار میگیرند؛ وظایفی که در گذشته بهصورت دستی انجام میشدند یا به نظارت و مداخلهٔ انسانی نیاز داشتند.
مثالی برای درک بهتر اتوماسیون صنعتی
یک فرایند تولید صنعتی که به صورت دستی و سنتی هدایت میشود را در نظر بگیرید؛ که در آن اپراتور دمای یک کوره صنعتی را مشاهده میکند. فرض کنید وظیفهٔ اپراتور رساندن دمای کوره به دمای معینی حفظ آن دما برای حدود ۳۰ دقیقه است.
بنابراین اپراتور باید ابتدا با کنترل یک سوپاپ، مقدار سوخت کوره را تنظیم کند تا دما به مقدار دلخواه برسد. هنگامی که دمای لازم به دست آمد، باید با تنظیم مداوم سوپاپ، یعنی افزایش یا کاهش سوخت دمای هدف را برای ۳۰ دقیقه آینده حفظ کند.
با اتوماسیون صنعتی میتوان کل این فرایند را بدون کمک اپراتور انجام داد. ابتدا یک سنسور دما در نزدیکی کوره قرار داده شده است که دما را به یک سیستم کامپیوتری گزارش میدهد.
در ادامه شیر کنترل برقی وجود دارد که آن هم توسط کامپیوتر کنترل میشود تا با کنترل آن سوخت به کوره برسد. بر اساس خوانش دما از سنسور، سیستم به صورت خودکار شیر را باز می کند تا در ابتدا سوخت بیشتری به کوره برسد و پس از رسیدن به دمای مورد نظر، سیستم به صورت خودکار شیر را میبندد.
سیستم کامپیوتری میتواند شیر را باز یا بسته کند، و بر اساس خوانش دما حتی قادر است تا کمترین مقدار سوخت را نیز به جریان بیاندازد. تایمر در رایانه یک بار در ۳۰ دقیقه به پایان میرسد و رایانه میتواند سیستم را به طور کامل خاموش کند.

مثال بالا ممکن است مبهم به نظر برسد، اما به درک چگونگی پیاده سازی یک سیستم اتوماسیون صنعتی ساده کمک میکند. در مثال فوق، دخالت انسان در این فرایند مطلقاً صفر است و تمام کار از صفر تا صد توسط یک سیستم اتوماسیون صنعتی انجام میشود.
توانمندیها و تجهیزات پگاه آفتاب در حوزه اتوماسیون صنعتی
- طراحی و ساخت تجهیز افق امن (جهت انتقال اطلاعات از شبکههای صنعتی به شبکه IT بهصورت کاملا امن و یکسویه)
- طراحی و ساخت تجهیزات جمعآوری سیگنال (Data Logger) و سامانههای تحلیل و مانیتورینگ داده
- طراحی و ساخت سنسورهای ارتفاعسنج لیزری
- طراحی و ساخت سنسورهای ارتفاعسنج اولتراسونیک
- طراحی و ساخت تجهیزات انتقال سیگنال بیسیم صنعتی
- طراحی و ساخت مبدلهای صنعتی:
- مبدل 20/4 mA (20/0) به V 10/0 ایزوله تا 1000 ولت ـ وبالعکس ـ 1 تا 4 کاناله
- مبدل 20/4 mA (20/0) به V 5/0 ایزوله تا 1000 ولت ـ وبالعکس ـ 1 تا 4 کاناله
- مبدل 20/4 mA (20/0) به V 3.3/0 ایزوله تا 1000 ولت ـ وبالعکس ـ 1 تا 4 کاناله

انواع اتوماسیون صنعتی
اتوماسیون صنعتی کاربردهای گستردهای دارد. بسیاری از فرایندهای خودکار وجود دارند که احتمالاً همین حالا هم با آنها آشنا هستید.
اما شناسایی نمونههای اتوماسیون از درک دستهبندیهای کلی آن مهمتر است.
نوع اتوماسیون | توضیح کوتاه | نمونه کاربرد |
---|---|---|
ثابت (Fixed) | مناسب برای تولید انبوه محصولات مشابه | خط تولید نوشابه، مونتاژ خودرو |
قابلبرنامهریزی (Programmable) | تولید دستهای با امکان تغییر برنامه | ماشین CNC، رباتهای صنعتی |
انعطافپذیر (Flexible) | تغییر سریع بین محصولات مختلف | صنایع الکترونیک، تجهیزات پزشکی |
فرایندی (Process) | خودکارسازی جریانهای کاری و دادهها | مدیریت انبار، تصویب هزینهها |
یکپارچه (Integrated) | ترکیب سیستمها برای کنترل کل کارخانه | کارخانههای هوشمند، CAD/CAM |
اتوماسیون رباتیک فرایند (RPA) | انجام وظایف تکراری توسط رباتهای نرمافزاری | مرکز تماس، بانکداری، سلامت |
در ادامه ۶ نوع سیستمهای اتوماسیون صنعتی معرفی میشود:
۱. اتوماسیون صنعتی ثابت
اتوماسیون صنعتی ثابت یا اتوماسیون سخت نوعی از اتوماسیون است که در آن پیکربندی فرایند تولید تغییر نمیکند. این نوع اتوماسیون برای انجام یک مجموعه وظایف مشخص و تکراری بهترین گزینه است. برای مثال، اگر فرایند خودکار همواره یک مجموعه وظایف یکسان را با واحدهای مشابه تکرار کند، این همان اتوماسیون ثابت است.
در عمل، ماشینهای اتوماسیون صنعتی ثابت توسط فرمانهای برنامهریزیشده و رایانهها کنترل میشوند که به آنها میگویند چه کاری انجام دهند، اعلانها را ارائه میکنند و شاخصهای تولید را اندازهگیری میکنند. اتوماسیون ثابت به طور کلی برای محصولات با حجم تولید بالا مناسب است. ترتیب عملیات در اتوماسیون ثابت پیچیده نیست و بیشتر شامل کارکردهای پایهای مانند حرکت چرخشی، حرکت خطی ساده یا ترکیبی از هر دو است.
مزایای اتوماسیون ثابت
- سطح بالای تولید
- هزینه کم به ازای هر واحد تولیدی
- کیفیت یکنواخت در تولید
- خودکارسازی جابهجایی مواد مانند وسایل هدایتشونده خودکار (AGVها)
- سهولت در ردیابی فرایند تولید
- نیاز اندک به نگهداری و تعمیرات اتوماسیون
معایب اتوماسیون ثابت
- نیازمند هزینه اولیه زیاد برای نصب
- واحدهای اتوماسیون سخت باید هنگام نیاز به انجام وظایف جدید تعویض شوند
- دشوار در سازگاری با تغییرات
کاربردهای اتوماسیون صنعتی ثابت
اتوماسیون ثابت برای این موارد مناسبتر است:
- نیازهای تولیدی با تقاضای بالا و عمومی که تغییری در آنها وجود ندارد
- خطوط انتقال ماشینکاری در صنعت خودروسازی، برخی ماشینهای مونتاژ خودکار و بعضی فرایندهای شیمیایی
- تولید جریانی، جایی که محصولات به صورت پیوسته ساخته میشوند
یک نمونه از کاربرد اتوماسیون ثابت، کارخانههای نوشابهسازی هستند. آنها ماشینهای ثابتی دارند که امکان تولید مقادیر زیاد نوشیدنیهای مشابه را فراهم میکند تا بتوانند پاسخگوی تقاضای بالا باشند.
۲. اتوماسیون صنعتی برنامهپذیر
سیستمهای اتوماسیون صنعتی برنامهپذیر شامل تجهیزات خودکار یا رباتیکی هستند که از طریق برنامهنویسی برای تولید دستهای (Batch Production) کنترل میشوند. کنترل این اتوماسیون از طریق یک برنامه انجام میشود که به شکلی کدنویسی شده است که هر زمان نیاز باشد میتوان توالی آن را تغییر داد.
این نوع از اتوماسیون صنعتی امکان تغییر آسان محصول یا فرایند را تنها با اصلاح برنامه کنترلی فراهم میکند. همچنین امکان اجرای فرایندهای جدید را نیز به وجود میآورد.
بیشترین استفاده از اتوماسیون برنامهپذیر در سیستمهایی است که محصولات مشابه را با استفاده از مراحل و ابزارهای خودکار یکسان تولید میکنند. این نوع اتوماسیون برای حجم تولید متوسط تا بالا و برای فرایندهای تولید دستهای مانند کارخانههای تولید مواد غذایی با تنوع محصولات، گزینهای ایدهآل است. در صورت تغییر نیاز محصول یا تولید، دستگاه دوباره برنامهریزی میشود.
در اتوماسیون برنامهپذیر، محصولات به صورت دستهای تولید میشوند که میتواند از چند ده تا چند هزار واحد متغیر باشد. برای هر دسته محصول جدید، تجهیزات تولید باید دوباره برنامهریزی یا تغییر داده شوند تا با سبک محصول جدید یا موردنیاز سازگار شوند.
مزایای اتوماسیون برنامهپذیر
- انعطافپذیری بیشتر برای تغییر محصولات یا مواجهه با طراحیهای گوناگون در صورت نیاز
- سهولت در برنامهریزی تولید
- مناسب برای تولید دستهای
معایب اتوماسیون برنامهپذیر
- تجهیزات گرانقیمت
- تولید تعداد کمتر واحد در هر چرخه تولید
- زمانبر بودن تغییر عملکردها یا محصولات
- وجود دورههای غیرمولد در زمان تغییر تنظیمات
کاربردهای اتوماسیون برنامهپذیر
اتوماسیون برنامهپذیر برای تولید با تقاضای پایین یا متوسط و تغییرات گاهبهگاه در محصولات مناسب است، از جمله:
- برنامهریزی لجستیکی
- ماشینهای رباتیک هوشمند
- رباتهای صنعتی
- ماشینابزارهای کنترل عددی (CNC)
- کارخانههای نورد کاغذ و فولاد که با همان مراحل، محصولات گوناگونی تولید میکنند
- سامانههای سنتی کنترل سرعت ثابت خودرو (Cruise Control) و ترموستاتها
در مثال آخر، تنها کافی است سرعت یا دما را تنظیم کنید و دستگاهها به طور مداوم نتایج برنامهریزیشده را تولید میکنند.
در یک ماشینابزار کنترل عددی، برنامه برای هر سبک محصول متفاوت در حافظه رایانه/برنامه کدنویسی میشود و یک برنامه رایانهای ماشینابزار را کنترل میکند.
۳. اتوماسیون صنعتی انعطافپذیر
اتوماسیون صنعتی انعطافپذیر که با نام اتوماسیون صنعتی نرم نیز شناخته میشود، نسخه توسعهیافتهای از اتوماسیون برنامهپذیر است که تقریباً بدون توقف و با حداقل فرایندهای تغییر دستی عمل میکند. این ویژگی به معنای انعطافپذیری بیشتر و در نتیجه افزایش نرخ تولید است.
در واقع، اتوماسیون انعطافپذیر امکان تولید انواع مختلف محصولات را بدون نیاز به برنامهریزی مجدد پیچیده فراهم میکند. این موضوع اجازه میدهد تولید بین وظایف مختلف جابهجا شود و زمان ازکارافتادگی تجهیزات به حداقل برسد.
با تکیه بر اتوماسیون صنعتی برنامهپذیر، سیستمهای اتوماسیون انعطافپذیر معمولاً شامل کنترلهای دقیق الکترومکانیکی هستند. نمونههایی از این سیستمها عبارتاند از رباتهای صنعتی و ماشینهای CNC چندمنظوره.
مزایای اتوماسیون صنعتی انعطافپذیر
- انعطافپذیری محصولات: نیازی به دستهبندی محصولات مشابه در گروههای جداگانه نیست
- تولید انواع مختلف محصولات به صورت متوالی بدون نیاز به تغییرات پیچیده
- تغییر محصولات بهسرعت و بهطور خودکار انجام میشود؛ زمانی در تغییر تولید هدر نمیرود
- نیازی به صرف زمان اضافی برای پیکربندی و تنظیمات مجدد تجهیزات تولید بین دستهها نیست
- کارایی بالا در تولید دستهای
- امکان پاسخگویی به تولید در صورت تقاضای بیشتر
- فراهم کردن قابلیت سفارشیسازی بالاتر
معایب اتوماسیون صنعتی انعطافپذیر
- هزینه بالاتر به ازای هر واحد تولیدی
- هزینه زیاد برای ماشینآلات سفارشی و تجهیزات اتوماسیون
کاربردهای اتوماسیون انعطافپذیر
اتوماسیون صنعتی انعطافپذیر برای تولید با تقاضای متوسط و تغییرات مداوم یا تنوع زیاد در محصولات بهترین گزینه است، از جمله:
- رباتهای صنعتی
- ماشینهای CNC چندمنظوره
- اتوماسیون انبار
- سامانههای مدرن کنترل تطبیقی سرعت خودرو (Adaptive Cruise Control) و ترموستاتهای خودیادگیرنده
صنایعی که از اتوماسیون انعطافپذیر استفاده میکنند شامل: صنایع فرآوری مواد غذایی، تولید منسوجات و تولید رنگ هستند.
نکته: نمودار زیر نشان میدهد بسته به میزان تنوع و تقاضای محصول، کدام گزینههای اتوماسیون بهترین انتخاب خواهند بود.

۴. اتوماسیون صنعتی فرایندی
اتوماسیون صنعتی فرایندی به معنای استفاده از فناوری برای خودکارسازی فرایندهای دستی از طریق یکپارچهسازی دادهها و سیستمها است. این نوع اتوماسیون، سایر انواع اتوماسیون صنعتی را در یک سیستم ترکیب میکند و سامانههای انعطافپذیر و یکپارچه را به هم متصل میسازد.
این نوع از اتوماسیون صنعتی بیشتر از همه در کسبوکارهایی به کار میرود که برنامهها یا اپلیکیشنهای نرمافزاری مجموعهای از وظایف را در درون یک سازمان دیجیتال مدرن اجرا میکنند. اتوماسیون فرایندی با مدیریت فرایندهای کسبوکار، شفافیت و یکنواختی بیشتری ایجاد کرده و در نتیجه، گردش کارها در شرکت را بهبود میدهد.
استفاده از اتوماسیون فرایندی میتواند بهرهوری و کارایی کسبوکارها را افزایش دهد. همچنین دیدگاههای تازهای درباره چالشهای تجاری ارائه داده و راهکارهایی پیشنهاد میکند.
یک سیستم اتوماسیون فرایندی معمولاً سه کارکرد اصلی دارد:
- خودکارسازی فرایندها
- متمرکزسازی اطلاعات
- کاهش میزان ورودی انسانی در وظایف
دامنه اتوماسیون فرایندی میتواند بسیار گسترده باشد. بسیاری از شرکتها کار را با خودکارسازی فرایندهای ساده یا پشتیبانی در سطح واحدهای سازمانی آغاز میکنند؛ مانند مدیریت گردش کالا در انبار، ثبت دادهها، نگهداری و تعمیرات پیشبینانه یا تأیید هزینهها.
دیگر شرکتها ممکن است فعالیتهای پیچیدهتر، پیشرفتهتر یا میانوظیفهای را با استفاده از فناوریهای نوین خودکار کنند؛ برای مثال، اتوماسیون کامل انبار برای پشتیبانی از تحویل سیستمهای حیاتی و مبتنی بر رویداد.
مزایای اتوماسیون صنعتی فرایندی
- حذف گلوگاهها در انجام وظایف
- کاهش خطاها و از دست رفتن دادهها
- افزایش شفافیت در تولید یا انجام وظایف
- افزایش سرعت پردازش
- تسهیل ارتباطات میان واحدها و پلتفرمها
معایب اتوماسیون فرایندی
- هزینه بالای نصب
- نیازمند نیروی کار ماهر و باتجربه برای پیادهسازی
- ممکن است نیازمند نگهداری پرهزینه باشد
کاربردهای اتوماسیون فرایندی
- دادهکاوی فرایندها و اتوماسیون گردش کارها
- پایش شرایط و ورودی/خروجیها (I/O)
- خودکارسازی وظایف تکراری
- مدیریت و گردآوری فایلهای داده
- اتصال و یکپارچهسازی منابع و سرویسهای داده
۵. اتوماسیون صنعتی یکپارچه
سیستم اتوماسیون صنعتی یکپارچه یک چارچوب جامع اتوماسیون است که کل فرایند تولید را از طریق کنترل رایانهای خودکار میکند.
هدف اتوماسیون یکپارچه کاهش پیچیدگی فرایندهای کاری است که بهطور مستقل خودکار شدهاند، و این کار با سادهسازی و هماهنگسازی ارتباطات میان فرایندهای مختلف اتوماسیون انجام میگیرد.
برای مثال، بهجای اینکه سه سیستم خودکار بهطور جداگانه عمل کنند، اتوماسیون یکپارچه آنها را تحت یک سیستم کنترلی گرد هم میآورد. بنابراین، دادهها، ماشینهای مستقل و فرایندها همگی تحت یک سامانه فرماندهی واحد با یکدیگر همکاری خواهند کرد.
به طور کلی، اتوماسیون یکپارچه رویکردی جامع و کلنگر به اتوماسیون صنعتی یا تولیدی است.
مزایای اتوماسیون صنعتی یکپارچه
- یکپارچهسازی سیستمهای مختلف اتوماسیون در قالب یک سیستم
- ایجاد سامانههای تولیدی هماهنگ و یکپارچه
- قابل استفاده در تولید دستهای و تولید پیوسته
معایب اتوماسیون صنعتی یکپارچه
- هزینه بالای نصب و نگهداری
- نیاز به نیروی کار متخصص برای پشتیبانی و پایش
کاربردهای اتوماسیون صنعتی یکپارچه
- تولید رباتیک
- سیستمهای ماشینکاری انعطافپذیر
- جابهجایی خودکار مواد
- راهاندازی و عملیات انبار
- تولید به کمک رایانه (CAM)
- طراحی به کمک رایانه (CAD)
۶. اتوماسیون صنعتی فرایند رباتیک (RPA)
اتوماسیون فرایند رباتیک (RPA) نوعی از اتوماسیون فرایندی است که در آن فناوری نرمافزاری امکان ایجاد، استقرار و مدیریت رباتهای نرمافزاری را فراهم میکند تا اقداماتی مشابه انسان را انجام دهند.
این رباتها با استفاده از فناوری نرمافزاری برنامهریزی میشوند تا وظایف مبتنی بر قوانین را انجام دهند؛ مانند استخراج دادهها از صفحهنمایشها یا فرمهای بیمه، مرتبسازی محصولات روی قفسهها و غیره.
کسبوکارها میتوانند از ابزارهای RPA برای تعامل و کار با سایر سیستمهای دیجیتال، جمعآوری دادهها، پردازش تراکنشها و بازیابی اطلاعات استفاده کنند.
اما برخلاف نیروی انسانی، رباتها این کارها را سریعتر، کارآمدتر و با ثبات بیشتری انجام میدهند.
اگرچه RPA اغلب به عنوان نوعی هوش مصنوعی (AI) معرفی میشود، اما در واقع چنین نیست. برخلاف هوش مصنوعی، RPA از ورودیها و منطق ساختاریافته و مبتنی بر قوانین برای انجام وظایف استفاده میکند؛ رباتها دقیقاً همان کاری را انجام میدهند که به آنها گفته شده است.
مزایای اتوماسیون فرایند رباتیک
- کاهش هزینه نیروی کار و جلوگیری از خطاهای انسانی
- بهینهسازی جریانهای کاری و افزایش انعطافپذیری، سودآوری و پاسخگویی سازمان
- افزایش مشارکت، رضایت و بهرهوری کارکنان
- غیرتهاجمی بودن و تسریع در تحول دیجیتال
- مناسب برای خودکارسازی جریانهای کاری با سیستمهای قدیمی که دسترسی به پایگاه داده، API، زیرساخت دسکتاپ مجازی (VDI) و غیره ندارند
معایب اتوماسیون فرایند رباتیک
- نیاز به پایش منظم برای ارزیابی اثربخشی اتوماسیون و به حداکثر رساندن بازگشت سرمایه
- امکان ایجاد اتوماسیون کامل وجود ندارد و همچنان نیاز به دخالت انسانی وجود دارد
- ممکن است اجرای آن پرهزینه باشد
کاربردهای اتوماسیون فرایند رباتیک
- عملیات مراکز تماس
- فرایند استخدام و جذب کارکنان
- سیستمهای زمانبندی
شرکتهای مالی اولین پذیرندگان RPA بودند، اما اکنون بسیاری از شرکتها در صنایع مختلف از آن استفاده میکنند؛ از جمله خردهفروشی، بهداشت و درمان، تولید و انبارداری.
تاریخچهٔ اتوماسیون صنعتی
گرچه اتوماسیون بهعنوان یک حوزهٔ تخصصی تنها در قرن بیستم شکل گرفت، اما ریشههای آن به قرنها قبل بازمیگردد. از همان آغاز تمدنها، انسان همواره در پی یافتن راههایی برای افزایش بهرهوری تولید بوده است. تولیدکنندگان بزرگ پیش از انقلاب صنعتی، ماشینهای ویژهای طراحی میکردند تا دقت و کاراییای فراتر از توان انسانی به دست آورند. در نهایت، فناوریهای نوین امروزی که بدون توقف و با حداقل دخالت انسانی کار میکنند، نقطهٔ اوج این تمایل همیشگی به خودکارسازی به شمار میروند.

آغاز اتوماسیون (از ۳۰۰ سال پیش از میلاد تا سدههای میانه)
ابزارها و تکنیکهای اولیهٔ خودکارسازی را میتوان در تمدنهای پیشرویی چون یونان و ایران باستان یافت. این تلاشها، پیشزمینهای برای توسعهٔ دستگاهها و مکانیزمهایی بود که بعدها در صنعت جایگاه پیدا کردند.
انقلاب صنعتی اول (۱۷۶۰ تا ۱۸۴۰ میلادی)
در قرن هجدهم و نوزدهم، با اختراع ماشین بخار و ظهور ماشینهای خودران، نیاز به سیستمهای کنترل خودکار مانند تنظیمکنندههای سرعت، دما و فشار به وجود آمد.
نمونههای مهم این دوره عبارتاند از:
- آسیاب نخریسی خودکار با نیروی آب در سال ۱۷۷۱ میلادی
- دستگاه بافندگی خودکار در سال ۱۷۴۵ میلادی
- سیستم کارت پانچ برای برنامهریزی دستگاههای بافندگی در سال ۱۸۰۰ میلادی
- آسیاب خودکار آرد در سال ۱۷۸۵ میلادی
انقلاب صنعتی دوم (۱۸۷۱ تا ۱۹۱۴)
این دوره با گسترش برق، تلگراف و راهآهن شناخته میشود که جهشی بزرگ در بهرهوری به وجود آورد. واژهٔ «اتوماسیون» نخستین بار در صنعت خودروسازی آمریکا رایج شد. فورد یکی از پیشگامان این حوزه بود و در سال ۱۹۴۷ دپارتمان اتوماسیون خود را راهاندازی کرد.
انقلاب دیجیتال (از ۱۹۴۷ تاکنون)
سومین انقلاب صنعتی با ظهور فناوریهای دیجیتال و تغییر از سیستمهای مکانیکی و آنالوگ به رایانهای همراه بود. اختراع میکروپروسسورها، مدارهای مجتمع و شبکههای ارتباطی باعث شد اتوماسیون صنعتی به مرحلهٔ تازهای برسد. در همین دوران، اینترنت و تلفن همراه نیز به ابزارهای حیاتی در صنایع تبدیل شدند.
صنعت ۴ Industry 4.0
مفهوم Industry 4.0 که توسط «کلاوس شواب»، بنیانگذار مجمع جهانی اقتصاد مطرح شد، به انقلاب چهارم صنعتی اشاره دارد. این تحول با ادغام فناوریهایی همچون هوش مصنوعی، رباتیک، اینترنت اشیا (IoT)، ارتباطات ماشینبهماشین (M2M) و اتوماسیون هوشمند شناخته میشود. نتیجهٔ این پیشرفتها، جهشی بیسابقه در کارایی و بهرهوری صنایع بوده است.
صنعت ۵ Industry 5.0
صنعت ۵ Industry 5.0 که بیشتر پس از همهگیری کرونا مطرح شد، بر همکاری انسان و ماشین تأکید دارد. در این نگرش، رباتها و سامانههای هوشمند در کنار انسان فعالیت میکنند تا علاوه بر بهرهوری، پایداری، تابآوری و توانمندسازی نیروی انسانی نیز محقق شود.
رباتها؛ بازوی مهم اتوماسیون صنعتی
مفهوم رباتیک و رباتها یکی از شاخههای مهم اتوماسیون است. بر اساس آمار فدراسیون بینالمللی رباتیک، در سال ۲۰۲۰ بیش از سه میلیون ربات صنعتی در جهان فعال بودهاند، در حالی که این عدد در سال ۱۹۹۷ حدود ۷۰۰ هزار دستگاه بود. این رشد سالانه حدود ۱۴ درصد بوده است.
رباتها امروز در وظایفی چون جوشکاری، رنگکاری، مونتاژ، بستهبندی، بازرسی محصول و آزمایشها استفاده میشوند. پیشرفتهایی مانند بینایی ماشین، هوش مصنوعی و پردازش لبه (Edge Computing) باعث شده رباتها بتوانند بسیاری از کارهایی را انجام دهند که پیشتر تنها انسان قادر به انجام آن بود.
اتوماسیون صنعتی: از کجا باید شروع کرد؟
بسیاری از بخشهای مرتبط با تولید صنعتی، واحدهای فرآوری محصولات، حمل و نقل و انبارداری کالاهای فیزیکی نیاز وافری به اتوماسیون و بهینهسازی فرایندهای خود دارند. با وجود این نیاز در اغلب بخشها اما حوزههایی ظرفیت بیشتری برای اتوماسیون نسبت به سایر حوزههای صنعت دارند که نمودار زیر به خوبی نمایشگر این ظرفیتها با تاکید بر پارامترهای مختلف است.

به عنوان مثال، هم در بخش تولید و هم در حمل و نقل، بیشترین زمان صرف کارهای فیزیکیای میشود که قابل پیشبینی نیز هستند. این جنس کارها، ظرفیت و امکان اتوماسیون متوسط تا بالا را دارا هستند، به این معنی که ترکیبی از راهکارهای فنی به شرکتها و سازمانهای دارای این نوع از فعالیتها اجازه میدهد 10 تا 40 درصد از تلاشهای صرف شده در این خصوص را کاهش دهند. همچنین یکی دیگر از زمینههای بهبود، جمعآوری و پردازش دادهها است. در حالی که بسیاری از کسب و کارها اتوماسیون را به شکل اولیه و ابتدایی خود پذیرفتهاند، بسیاری از آنها هنوز در حال تلاشهای ابتدایی برای استفاده از آن هستند.
اگر شرکت به دنبال حرکت رو به جلو با اتوماسیون باشد، باید سطح بلوغ اتوماسیون خود و آنچه باید انجام شود را درک کند.
چهار سطح اتوماسیون صنعتی
سطحوح اتوماسیون صنعتی که معمولا در ۴ سطح تعریف میشود میزان بلوغ اتوماسیون را در یک شرکت یا سازمان نشان میدهد و به اقداماتی که باید در هر کدام از این سطوح انجام شود را اشاره میکند. متخصصان انتقال از هر سطح به سطح بعدی را توصیف میکنند و سه مرحله را در این فرایند تعریف میکنند.

سطح ۱: نابالغ
در این سطح، شرکت زیرساخت محدودی برای اجرای هر شکلی از اتوماسیون صنعتی دارد. به طور معمول در این سطح هیچگونه از اتوماسیون رباتیک فرایند یا RPA، حسگر، یا سیستم جمع آوری داده وجود ندارد. توصیه کلی این است که اگر در این طح قرار دارید، اتوماسیون صنعتی را در پروژههای کوچک و در مقیاس کوچک پیادهسازی کنید و پس از تست و آزمایش آن و موفقیت در این آزمایشها سپس مقیاس آن را به تدریج در سطح شرکت گستردهتر کنید.
سطح ۲: تا حدی بالغ
شرکتها و سازمانهایی که در سطح نسبتاً بالغ قرار دارند معمولاً تنها از بخشی از ظرفیت حسگرهای مختلف نصبشده و سیستمهای استقراریافتهٔ خود استفاده میکنند. به عنوان مثال، مالکان کسب و کار تصمیم به نصب حسگرهای متنوع در بخشهای مختلف کسبوکار گرفتهاند، اما با این وجود اکثر دادههایی که جمعآوری میشود پردازش نشده و یا در تصمیمگیریها و ایجاد تغییرات و بهبودها بکار گرفته نمیشوند.
سطح ۳: بالغ
هنگامی که شرکت بر اتوماسیون سنتی در بخش تولید تسلط یافت، معمولاً به مرحله بلوغ بالای خود میرود. استفاده از راهکارهای اتوماسیون پیچیدهتری مانند بهرهگیری از وسایل نقلیه هدایت شونده خودکار (AGV) و رباتهای متحرک خودکار (AMR) ممکن است صورت بپذیرد. با این حال، چنین کسبوکار هنوز فاقد اتوماسیون وظایف در حوزههای مدیریتی، پشتیبانی و ستادی خود است.
سطح ۴: کاملا بالغ
شرکتها و سازمانهایی در سطح اتوماسیون صنعتی کاملا بالغ بر فناوریهای سنتی و پیشرفته مورد استفاده در اتوماسیون صنعتی در تمام حوزههای عملیات تسلط دارند. چنین شرکتهایی واحدهای تولیدی خود را در یک زنجیره اتوماسیون اداره و هدایت میکنند، زنجیرههای تامین را بهینه کردهاند و از آنالیزهای ماشینی پیچیده دادهها را برای رشد بهینگی تصمیمگیریها استفاده کردهاند.
توصیههایی برای ارتقای سطح بلوغ اتوماسیون صنعتی
۱. ارتقای سطح از نابالغی به تا حدی بالغ
با پیادهسازی اصول
- نصب زیرساخت های پایهای و اولیهٔ سنجش (مانند حسگرهای سنجش دما، فشار، جریان) و اتوماسیون ساده اجرای کارها (مانند تریگرها یا راهاندازهای کار)
- ایجاد فرایندهای اولیه برای شناسایی، ارزیابی و پیادهسازی اتوماسیون
- برنامهنویسی اولیه برای اتوماسیون سادهترین کارها
۲. ارتقای سطح از تا حدی بالغ به بالغ
با استفادهٔ کامل از اتوماسیون سنتی
- استفاده کامل از زیرساختهای پایهای و اولیهٔ برای ایجاد اتوماسیون پردازشها (به عنوان مثال، کنترل پیشرفتهٔ پردازش)
- نصب تجهیزات سنجش پیشرفته (سیستمهای دید ماشینی، تحلیل نمونهبرداری درونخطی و غیره)
- ایجاد مراکز تعالی اتوماسیون، با تعدادی از شرکتهای کوچک و متوسط که شبکهای از کارخانهها و واحدهای کسبوکار را به روشی پایدار پشتیبانی کنند
- برنامهنویسی پیشرفته برای حصول منافع بهینهسازی اقدامات روتین (مانند یادگیری ماشین)
۳. ارتقای سطح از بالغ به کاملا بالغ
با پیادهسازی اتوماسیون پیشرفته
- نصب و استفاده از رباتهای پیشرفته (همابتها یا رباتهای همکار، وسایل نقلیه هدایتشونده خودکار و غیره)
- اتوماسیون میزان قابل توجهی از وظایف غیر مستقیم فراتر از وظایف مستقیم مرتبط با تولید (مهندسی، مدیریت و غیره)
- استفاده از آخرین بهینهسازیها در برنامهنویسی اتوماسیون (شبکههای عصبی، هوش مصنوعی و غیره)
در ادامه این مقاله نگاهی به برخی از مزایای اتوماسیون صنعتی و تأثیر آنها بر فرایندهای درون سازمان میاندازیم.
مزایای اتوماسیون صنعتی
۱. افزایش آگاهی
اول از همه، اتوماسیون به کسب و کارها اجازه میدهد تا فرایندهای خود را بهتر درک کنند، پیوندها و حوزههای ضعیف را شناسایی کنند و سیستم کلی را کارآمدتر سازند.
۲. افزایش بهرهوری
برخلاف انسانها، ماشینها خسته نمیشوند و نیازی به رفتن به سرویس بهداشتی یا استراحت برای ناهار ندارند. نصب ماشینهای هوشمند به کسب و کارها کمک میکند تا تولید انبوه خود را بهبود ببخشند و فرایندهای جاری در کسبوکار خود را با اثرگذاری بیشتری پی بگیرند.
۳. افزایش کیفیت
ماشینها کمتر از انسانها اشتباه میکنند. علاوه بر این، راهکارهای پیشرفتهای مانند بینایی رایانهای یا Computer vision به تولیدکنندگان اجازه میدهد تا عملیات کنترل کیفیت در لحظه و به صورت آنی را بدون دخالت انسان به انجام برسانند.
۴. افزایش ثبات و پایداری
همانطور که در بالا گفته شد، ماشین ها از نظر سرعت و میزان کار قابل پیشبینیتر هستند. و همین موضوع به کسب و کارها اجازه میدهد تا عملیات زنجیره تامین خود را به شکل بهینهتری برنامهریزی کنند و سفارشات خود را به موقع تحویل دهند.
۵. تصمیم گیریهای آگاهانهتر
هنگامی که فرایندها به صورت اتوماسیون به اجرا درآیند، دادههای زیادی تولید میشوند. و وقتی این دادهها مورد پردازش قرار بگیرند و به درستی مورد استفاده قرار گیرند، نتیجهٔ آن به انجام هوشمندانهتر کارها، امکان برنامهریزی قبلی، درک فرایندهای موجود در کسبوکار وتصمیمگیریهای مبتنی بر داده کمک میکند.
۶. افزایش ایمنی
اتوماسیون به کسبوکارها اجازه میدهد تا با کاهش مشارکت انسانی در برخی از کارها شرایط کاری ایمنتری را فراهم کنند. این امر به ویژه در بخشهای پرریسکی که از لحاظ ایمنی برای انسان خطرناک است امری حیاتی به شمار میرود.
۷. کاهش هزینهها
با وجود نیاز برای سرمایهگذاری اولیه بالا در خصوص پیادهسازی اتوماسیون صنعتی اما به همان نسبت بازدهی این سرمایه گذاری نیز فوق العاده بالاست. این موضوع به افزایش بهرهوری کلی در سازمان، بهبود عملیات زنجیره تامین، ارائه محصولات با کیفیت بهتر و کاهش هزینههای غیر ضروری کمک میکند.
۵ رکن اساسی اتوماسیون صنعتی
انقلاب صنعتی سوم ما را با روباتها، وسایل نقلیه هدایتشونده خودکار (AGV) و رباتهای متحرک خودکار (AMR) آشنا کرد. با این وجود اما انقلاب صنعتی چهارم، مرزهای فناوری در حیطهٔ اتوماسیون صنعتی را حتی فراتر از این بحثها میبرد. طی تجربهٔ یک دههای جهانی از حرکت در مسیر انقلاب صنعتی چهارم تجربههای جهانی به پنج روند فناورانه که جزء رکنهای اتوماسسیون صنعتی هستند اشاره میکنند که در ادامه به مرور آنها میپردازیم.
۱. تحلیل پیشرفته دادهها
تحلیل و آنالیز دادهها یکی از بزرگترین عناصری است که اتوماسیون صنعتی را در حال حاضر و در آینده به حرکت وا میدارد. بر اساس نوع دادهای که جمع آوری میشود و نحوه پردازش آنها، چهار لایه برای تحلیل دادهها در اتوماسیون صنعتی وجود دارد:
۱. تحلیل توصیفی (Descriptive) که به شما کمک می کند تا بفهمید در ماشین آلات یا محصولات شما چه اتفاقی میافتد، عملیات کسبوکار شما چقدر موثر است دیگر مواردی از این دست. این تجزیه و تحلیل به شدت به دادههای دقیقی که در موقع درست در دسترس باشند متکی است و به شما امکان میدهد تا بازنماییهای بصری قویای از فرایندهای خود ایجاد کنید.
خلاصه تحلیل توصیفی:
چه اتفاقی در کسبوکار من در حال رخ دادن است؟
- نیازمند دادهها دقیق، به لحظه و کلنگر
- بصریسازیهای موثر
۲. تحلیل تشخیصی (Diagnostic) که به این سؤال پاسخ میدهد که چرا فرایندهای خاصی در کسبوکار شکست میخورند یا کمتر از آنچه در ابتدا پیش بینی میشد مؤثر واقع میشوند. این شکل از تجزیه و تحلیل به شما کمک میکند به صورت ریشهای در مشکلات عمیقتر شوید و دلیل بروز مشکل را پیدا کنید.
خلاصه تحلیل تشخیصی:
چرا این اتفاق در حال رخ دادن است؟
- قابلیت کنکاش و یافتن ریشههای اصلی مشکل
- امکان جداسازی تمام اطلاعات گیج گمراهکننده
۳. تحلیل پیشبینانه (predictive) که به درک الگوها و گرایشها کمک میکند. و کاربردی عملی از تجزیه و تحلیل از پیش بینی تا تفسیر فروش و پیش بینی تقاضا را در بر میگیرد.
خلاصه تحلیل پیشبینانه:
چه اتفاقاتی قرار است رخ دهند؟
- استراتژی های کسب و کار را در طول زمان نسبتاً ثابت و پایدار نگاه میدارد
- الگوهای تاریخچهای با استفاده از الگوریتمها برای پیشبینی خروجیهای مشخص
- تصمیمگیری خودکار با استفاده از الگوریتمها و فناوری
۴. تجزیه و تحلیل تجویزی (Prescriptive) که از اطلاعات موجود برای نشان دادن بهترین استراتژیها یا رویکردها برای حل یک مشکل خاص استفاده میکند. این نوع از تحلیل داده همچنین به کسبوکارها اجازه میدهد تا هر فرایند خود را با حداکثر ظرفیت خود بهینه کنند.
خلاصه تحلیل تجویزی:
چه کاری باید انجام دهم؟
- پیشنهاد اقدامات و استراتژیهایی بر اساس آزمونها و خروجیهای مبتنی بر استراتژی
- استفاده از تکنیکهای تحلیلی پیشرفته برای پیشنهاد توصیههایی مشخص

۲. تحرک سازمانی
تحرک سازمانی یکی از بزرگترین مزایای پیادهسازی اتوماسیون صنعتی است. که این امر مستلزم ترکیبی از بسیاری از راهکارها، مانند مدیریت تحرک سازمانی، مدیریت دستگاههای تلفن همراه، مدیریت اپلیکیشنهای تلفن همراه، و همچنین مدیریت مشتری و محتوا است. از جمله اهداف اصلی این راهکارها عبارتند از:
- رعایت مقررات امنیتی
- جلوگیری از از دست رفتن دادهها
- اجرای استراتژی «دستگاه خود را بیاورید» (BYOD) و مسئولیتپذیری کاربر نهایی
- پذیرش اپلیکیشنهای موبایل و قابل حمل شدن منابع

چنین راهکارهایی به کسبوکارها اجازه میدهد تا به پرسنل شاغل در واحد تولید و کسبوکار دستگاههای تلفن همراه (تلفن و تبلت) را با نرمافزارهای از پیشنصبشده سازمانی ارائه کنند و در نتیجه به آنها اجازه میدهد آزادانه در تمام نقاط بتوانند کارهای خود را پیش ببرند و کمتر به رایانه و میز خود وابسته شوند.
۳. اینترنت اشیا
یکی از کاربردهای کلیدی این فناوری، اتوماسیون عملیات میدانی و ادغام آن با فرایندهای کسبوکار است. این کار به صاحبان کسبوکار اجازه میدهد تا بر روی عملکرد و سلامت دستگاهها، ماشینآلات و تجهیزات خود نظارت کنند، نگهداری و تعمیرات پیشبینانه خود را برنامهریزی کنند، از راه دور عیب یابی تجهیزات را انجام دهند و ایمنی و امنیت عملیات خود را بهبود بخشند.

انواع مختلفی از پیادهسازی صنعتی اینترنت اشیاء وجود دارد که در ادامه به تعدادی از آنها اشاره میکنیم:
- یک کنترلگر منطقی برنامهپذیر یا PLC (Programmable Logic Controller) یک کامپیوتر صنعتی است که برای کنترل کردن عملیات اتوماسیون برنامهنویسی شده است. این کامپیوتر به اطلاعات حسگرها متکی است و با پردازش اطلاعات در مورد یک فرایند صنعتی خاص تصمیم میگیرد.
- سامانه سرپرستی و گردآوری داده یا اسکادا (SCADA) که دادهها و فرایندها را در لحظه و به صورت آنی از طریق یکپارچهسازی و ارتباط مستقیم با حسگرها جمع آوری میکند و بینشهایی را متکی بر داده برای بهینهسازی عملیات ارائه میدهد.
- رابط انسان و ماشین (HMI) نرم افزار پیچیدهای است که اپراتورهای انسانی را قادر میسازد تا فرایندها و اپلیکیشنهای داخل اتوماسیون صنعتی را کنترل کنند.
- سیستم کنترل توزیع شده (DCS) یک شبکه مانیتورینگ و نظارت متمرکز است که امکان کنترل جداگانه عناصر در سیستم اتوماسیون را فراهم میکند.
۴. بینایی رایانهای Computer Vision
همراه با پذیرش هوش مصنوعی و یادگیری ماشین (Machin Learning)، بسیاری از کسب و کارها نیز به دنبال راهکار مبتنی بر بینایی رایانهای یا Computer Vision هستند. بینایی رایانهای یکی از شاخههای علوم کامپیوتر است که شامل روشهای مربوط به دستیابی تصاویر، پردازش، آنالیز و درک محتوای آنها است. معمولاً این پردازشها تصاویر تولید شده در دنیای واقعی را به عنوان ورودی دریافت و دادههایی عددی یا سمبلیک را به عنوان خروجی تولید میکنند، مانند در شکلهایی از تصمیمگیری. یکی از رویههای توسعهٔ این شاخه بر اساس شبیهسازی توانایی بینایی انسان در رایانه است. با دادن توانایی «بینایی» به ماشینها، شرکتها میتوانند درها را به روی فرصتهای تجاری جدید باز کنند که بعضی از آنها موارد زیر هستند:
- روباتهای هدایت بینایی (Vision-guided robots) میتوانند موقعیت یک کالای تولیدی را در مسیر شناسایی و تجزیه و تحلیل کنند و طبق برنامهٔ برنامهریزی شده در حالات مختلف واکنش مناسب نشان دهند. این نوع از برنامه بینایی رایانهای اغلب در برنامههای برداشت و گذاشت Pick-and-place Application استفاده میشود.

- تشخیص ناهنجاری یکی دیگر از راهکارهای مربوط به بینایی رایانهای یا CV هستند که از پیش برنامهریزی شدهاند تا یک تصویر جدید را با یک مجموعه داده موجود مقایسه کنند و به فرد مسئول در مورد انحراف از استاندارد، بروز شرایط خطرناک و غیره هشدار دهند.

- کاهش نقص که به ماشینها اجازه میدهد تا تعداد زیادی از اقلام را مستقیماً در خط تولید آنالیز کنند و آنها را با معیارهای پذیرش مطابقت دهند. همچنین امکان تشخیص هرگونه ناهماهنگی در کیفیت را فراهم میکند.
- بازرسی بسته بندی که میتواند یک جعبه یا بسته را از چندین زاویه اسکن کند و بررسی نماید که آیا این جعبه یا بسته با استاندارد مطابقت دارد یا خیر.

- اسکن بارکدها و برچسبهای متنی که به کسب و کارها اجازه میدهد تا پردازش سفارشات را سرعت دهند و سیستم ردیابی کالای خود را بهبود بیخشند.
- برچسب زدن، ردیابی، و پایش را نیز میتوان با راهکارهای موجود در بینایی رایانهای انجام داد. این سیستم میتواند کالاهای نامتناسب/نادرست را شناسایی کند یا در مورد موارد دارای برچسب آسیب دیده هشدار دهد.
۵. هوش مصنوعی و یادگیری ماشین در اتوماسیون صنعتی
تحقیقات مککینزی نشان میدهد که امروزه بیش از ۲۰ درصد از شرکتهای بزرگ شکلی از یادگیری ماشینی و هوش مصنوعی را در فرایندهای خود بکار گرفتهاند.
بسیاری از کسبوکارهای کوچک تا متوسط اکنون در پذیرش الگوریتمهای یادگیری ماشین، که به طور فزایندهای در اتوماسیون سیستمهای صنعتی محبوب شدهاند از شرکتهای پیشرو در صنایع خود عقب افتادهاند. هوش مصنوعی و یادگیری ماشین در اتوماسیون صنعتی به این شرکتهای پیشرو کمک میکنند تا کارهای دستی خود را کاهش دهند، هزینهها را بهینه کنند، تصمیم گیریهای هوشمندانه را فعال کنند و فرایندهای مختلف مدیریت را ساده سازند.
یکپارچه سازی کامل سیستم در اتوماسیون صنعتی
